Ο ιατρός Ιάσων Δραγά(τ)σης Παλαιολόγος - Η δράση του στα μέτωπα των Βαλκανικών Πολέμων και τα άγνωστα νοσοκομεία του

Τον Ιάσονα Δραγάση - Παλαιολόγο, συνάντησα για πρώτη φορά στο βιβλίο του Κώστα Μπίρη για τα τοπωνύμια των Αθηνών και των περιχώρων, ερευνώντας για την προέλευση της ονομασίας “Edem” του ακραίου προς τα ανατολικά παραλιακού σημείου του Παλαιού Φαλήρου.

Εκεί πρωτοσυνάντησα και το επώνυμο «Καπνίστ».

Γράφει ο Μπίρης: «Έντεν.Τοπωνυμία της παρά το Ρέμα Της Πικροδάφνης, παραλιακής περιοχής του Παλαιού Φαλήρου, προκύψασα από την επωνυμία Edemτης αυτόθι ακραίας επαύλεως. Εκτίσθη η έπαυλις αυτή το 1908 υπό της Αικατερίνης Καπνίστ, χήρας του ελληνικής καταγωγής κόμιτος Πέτρου Ιβάνοβιτς Καπνίστ, η οποία κατά τα πρώτα έτη μετά το 1900 είχεν έλθει και είχεν εγκατασταθεί εις τας Αθήνας με τας δύο θυγατέρας της, την Ίναν και την Ευγενίαν, εκ των οποίων η πρώτη έγινε σύζυγος του Πέτρου Μεταξά και η δευτέρα του ιδιόρρυθμου ιατρού Ιωάννη Δραγά(τ)ση-Παλαιολόγου».

Σημειώνει ο Μπίρης, ότι οι πληροφορίες περί των «Καπνίστ» προήλθαν από τον ιστορικό Επαμεινώνδα Στασινόπουλο.
Η σημείωση αυτή του Μπίρη, ήταν η αφετηρία για την έρευνά μου για τους Καπνίστ, που με την πάροδο του χρόνου επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στην Ευγενία Καπνίστ, η προσωπικότητα, το έργο και το πάθος της οποίας, με γοήτευσαν και με απορρόφησαν. (1)

Από το 1911 περίπου, δίπλα στην Ευγενία Καπνίστ, εμφανίζεται ο εγκατεστημένος από χρόνια στο Παρίσι, ιατρός-χειρουργός Ιάσων Δραγάσης-Παλαιολόγος, που το 1913 την νυμφεύεται και θα μείνει κοντά της μέχρι και την ημέρα που η Ευγενία απεβίωσε στο αρχοντικό τους της οδού Ησιόδου αριθμός 1, στις 9 Μαρτίου 1942.

Ήταν λοιπόν επόμενο η έρευνά μου να παρακολουθήσει από κοντά τον Ιάσονα Δραγάση, του οποίου η ζωή και η δράση, αποκαλυπτόταν σιγά-σιγά, πραγματικά εκπληκτική.

Γεννήθηκε σύμφωνα με την με αριθμό 832/17-08-1914 εγγραφή του Δημοτολογίου Σίφνου, στην Απολλωνία της Σίφνου το έτος 1879. Στην εγγραφή αυτή φέρεται ως Ιωάννης ή Ιάσων Δραγάτσης του Νικολάου. (2)

Μετά το πέρας των γυμνασιακών του σπουδών, εγγράφεται στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετά τη λήψη του πτυχίου του μεταβαίνει στο Παρίσι όπου συνεχίζει τις σπουδές του και ειδικεύεται στην ορθοπεδική και στη χειρουργική. Εκτός από την Επιστήμη του, τον ελκύει η Τέχνη, η Λογοτεχνία και η Ιστορία, ασχολείται όμως και με την Πολιτική. Κατά την παραμονή του στο Παρίσι συνεργάστηκε για ένα διάστημα σαν ανταποκριτής Τέχνης και Λόγου, με την εφημερίδα «Εμπρός». Η εκτενέστατη ανταπόκρισή του για το ποιητικό έργο και το φιλολογικό σαλόνι της Δούκισσας ντε Ροάν, όπου σύχναζαν από τον Αριστείδη Μπριάν μέχρι τον Πιερ Λοτί, συζητήθηκε για πολύ καιρό στην Αθήνα. (3)



Πάνω απ’ όλα όμως, ο Ιάσων Δραγάσης ήταν φλογερός πατριώτης. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την μέχρι ψυχώσεως αφοσίωσή του στην θεραπεία των ασθενών του, τον οδήγησε τους τελευταίους μήνες του 1912, να επωμισθεί μαζί με τη μνηστή του, την ελληνικής καταγωγής Ρωσίδα κόμισσα Ευγενία Καπνίστ, ένα τεράστιο έργο.

Με το άγγελμα της κήρυξης του πολέμου (Α΄ Βαλκανικού) από την Ελλάδα κατά της Τουρκίας, στις 5 Οκτωβρίου 1912, ο Δραγάσης αισθάνεται ότι πρέπει να εγκαταλείψει το Παρίσι και να μεταβεί στο πολεμικό μέτωπο, εκεί που η Ελλάδα μάχεται και ματώνει, εκεί που το καθήκον τον καλεί, ως Έλληνα και ως γιατρό.

Άρχισε να σχεδιάζει τη σύσταση και λειτουργία ενός χειρουργείου 30 κλινών, προορισμένου αποκλειστικά για την περίθαλψη τραυματιών του πολέμου και την εν γένει νοσηλεία στρατιωτικών. Άρχισε να προμηθεύεται το κάθε τι που ένα τέτοιο χειρουργικό νοσοκομείο, θα μπορούσε να χρειασθεί σε επίπεδο πλήρους λειτουργίας: ιατρικά εργαλεία, χειρουργικά εργαλεία, πάσης φύσεως υλικό και μηχανήματα, φάρμακα, γάζες, επιδέσμους, πακέτα βάμβακος, απολυμαντήρες, κλίνες, στρώματα, λευκά σεντόνια, κουβέρτες, πυτζάμες, κονιάκ, σταφίδες κλπ.

Το κυριότερο όμως ήταν μια τεράστια σκηνή, που κατασκευάσθηκε με σχέδιά του, με ειδική διαρρύθμιση, χωρισμένη σε αίθουσες χειρουργείου, απομονώσεως, νοσηλείας κλπ. Ένα πραγματικό χειρουργείο εκστρατείας και με δυνατότητες νοσηλείας των ασθενών.

Ο Δραγάσης είχε αναπτύξει κατά τη διάρκεια της δεκαπενταετούς μέχρι τότε παραμονής του στο Παρίσι, σημαντικές επαγγελματικές και κοινωνικές σχέσεις, όπως αυτή με τον διάσημο και τιμημένο με βραβείο Νόμπελ το 1908, ιατρό, ερευνητή και πρωτοπόρο βακτηριολόγο, IlyaMechnikoff, ο οποίος όπως γράφουν οι εφημερίδες της εποχής, «…..είχε την καλωσύνην να παράσχει εις τον κ. Δραγάσην απερχόμενον εκ Παρισίων και πάντα τα μέσα της ορροθεραπείας δια την ευλογιάν, την πανώλην και την χολέραν».

Η προσφορά του Mechnikoff ήταν εξαιρετικά πολύτιμη, καθόσον πριν από τη μετάβασή τους στη Θεσσαλονίκη, είχε ήδη σημειωθεί εκεί έξαρση των λοιμωδών νόσων.

Είχε προγραμματισθεί ότι αυτό το Χειρουργείο-Νοσοκομείο, θα εγκαθίστατο στην Ελληνική πλέον Θεσσαλονίκη και μάλιστα στο προαύλιο της επαύλεως «Αλλατίνη» όπου κρατείτο ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ Β΄, ο οποίος είχε φυγαδευτεί από την έπαυλη λίγες μέρες πριν από την κατά την 9ηΝοεμβρίου 1912, είσοδο του βασιλέως Γεωργίου στην πόλη. Από φωτογραφικό υλικό και το γεγονός ότι ορισμένα κείμενα μιλούν για κάποιο «παράρτημα» του Νοσοκομείου εξάγεται το συμπέρασμα ότι αρχικά η σκηνή εγκαταστάθηκε πράγματι στο προαύλιο της επαύλεως «Αλλατίνη» και λειτούργησε σαν κύρια μονάδα μέχρι την μετεγκατάστασή του και την ομαλοποίηση της λειτουργίας του στο κτήριο της «Τράπεζας Μυτιλήνης», στη συνέχεια δε εξακολούθησε να λειτουργεί σαν «βοηθητική μονάδα».

Αφού έγιναν οι απαραίτητες συνεννοήσεις, στις οποίες πρωτοστάτησε η κόμισσα Ευγενία Καπνίστ, η οποία προοριζόταν να αναλάβει καθήκοντα νοσοκόμας, οργανώθηκε η αποστολή και τα εφόδια και το υλικό, απεστάλησαν μέσω της εταιρείας “MessageriesMaritimes” και από τη Μασσαλία έφθασαν στη Θεσσαλονίκη, όπου περίμεναν να τα παραλάβουν ο Δραγάσης και η μνηστή του Ευγενία Καπνίστ.

Τα εφόδια και το υλικό ήσαν συσκευασμένα σε εξήντα (60) κιβώτια, αξίας «πολλών δεκάδων χιλιάδων γαλλικών φράγκων», ποσό που καταβλήθηκε από τον Δραγάση με κάποια συμμετοχή και της Ευγενίας Καπνίστ, όσον αφορά στα «λευκά» είδη και τα κλινοσκεπάσματα. Σημαντική επιτυχία της προσπάθειας του Δραγάση, ήταν ότι αυτή τέθηκε «υπό την προστασίαν της Α.Μ. της Βασιλίσσης Όλγας». (4)

Το «φορητόν νοσοκομείον» (όπως χαρακτηρίσθηκε), του Δραγάση, αγωνίσθηκε τις πρώτες μέρες να ξεπεράσει τις δυσκολίες εγκατάστασης και τα προβλήματα δυσλειτουργίας που δημιουργούσε του εγχειρήματος και η ιδιομορφία των συνθηκών της πόλης, που κοιμήθηκε τουρκική και ξύπνησε ελληνική.

Από φωτογραφικό υλικό και το γεγονός ότι ορισμένα κείμενα μιλούν για κάποιο «παράρτημα» του Νοσοκομείου, συμπεραίνω ότι αρχικά η «Σκηνή» εγκαταστάθηκε πράγματι στο προαύλιο της επαύλεως «Αλλατίνη» και λειτούργησε σαν κύρια μονάδα μέχρι την μετεγκατάστασή του Νοσοκομείου στο κτήριο της «Τράπεζας Μυτιλήνης» και την ομαλοποίηση της λειτουργίας του, στη συνέχεια δε εξακολούθησε να λειτουργεί σαν «βοηθητική μονάδα».

Το «Υπουργείο των Στρατιωτικών» προώθησε την «αποστολή» του Δραγάση στις Υγειονομικές Αρχές της Θεσσαλονίκης με την εντολή να χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες του Πολέμου, οι οποίες με τη σειρά τους ενέταξαν το Νοσοκομείο στο «σύστημα» και άρχισαν να προωθούν σ’ αυτό τραυματίες του πολέμου και ασθενείς στρατιωτικούς.

Αρχικά λειτούργησε στη σκηνή (η οποία σημειωτέον ποτέ δεν έκλεισε), αλλά μετά από λίγες μέρες με τη συνδρομή της Υγειονομικής Υπηρεσίας και του διευθυντού του Β΄ Στρατιωτικού Νοσοκομείου Αρχιάτρου κ. Αιγινήτου, εγκαταστάθηκε στο κτήριο της «Τράπεζας Μυτιλήνης», η οποία από τα τέλη του 1911 είχε παύσει τις πληρωμές της και λίγο μετά έκλεισε. Το κτήριο της Τράπεζας βρισκόταν επί της οδού Βασιλέως Ηρακλείου που μαζί με τις οδούς Μεγάλου Αλεξάνδρου (Κατούνη), Τσιμισκή (Αγίου Μηνά)και Ελευθερίου Βενιζέλου, περιέκλειαν το πολύγωνο του Αγίου Μηνά και καταστράφηκε στην μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1917. [5]



Η μετατροπή του ακατάλληλου και ψυχρού κτηρίου της Τράπεζας σε Νοσοκομείο και με το δεδομένο ότι οι τραυματίες και οι ασθενείς προσήρχοντο αθρόοι, παρουσίασε καινούργιες δυσκολίες, αλλά εκεί φάνηκε το ταλέντο, η εφευρετικότητα και η φαντασία της κόμισσας Καπνίστ, που με την καθοδήγηση του Δραγάση, διευθέτησε κατάλληλα τους διάφορους χώρους σε αίθουσα χειρουργείου, αίθουσες ασθενών, φαρμακείο, παρασκευαστήριο, αποθήκες, πλυντήρια κλπ. (6)

Σε τρεις εβδομάδες το Νοσοκομείο λειτουργούσε κανονικά αφού είχε εξασφαλισθεί και το «σιτηρέσιο» των ασθενών από το Β΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο. (7)

Παραμονές του Νέου Έτους 1913, επισκέφθηκε το Νοσοκομείο Δραγάση η Βασίλισσα Όλγα μαζί με την Πριγκίπισσα Αλίκη, αφού ο Βασιλεύς Γεώργιος που είχε εκφράσει την επιθυμία να το επισκεφθεί, δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει την επίσκεψή του. (8)

Η Βασίλισσα και η Πριγκίπισσα, παρέμειναν στο Νοσοκομείο μια ολόκληρη ώρα, κατά τη διάρκεια της οποίας η Α.Μ. επισκέφθηκε τον θάλαμο των βαριά τραυματισμένων και ρωτούσε τον κάθε ασθενή για την κατάστασή του, για τις οικογένειές τους, τους ενθάρρυνε και τους απηύθυνε παρηγορητικά λόγια.

Σε έναν άλλο θάλαμο η Πριγκίπισσα Αλίκη, «μετά ηγεμονικής απλότητος», συζητούσε με τους νοσηλευόμενους για τον τόπο καταγωγής τους και για τις μάχες που έλαβαν μέρος.

Κατά την αποχώρησή τους συνεχάρησαν τον Ιάσονα Δραγάση και την «αρχινοσοκόμο» κόμισσα Ευγενία Καπνίστ για το έργο τους και τους ευχαρίστησαν εκ μέρους του Βασιλέως.

Την επίσκεψή της Βασίλισσας και της Πριγκίπισσας Αλίκης στο Νοσοκομείο, είχαν αντιληφθεί πολλοί Θεσσαλονικείς, οι οποίοι ανέμεναν την έξοδό τους για να τις επευφημήσουν, δεδομένου ότι η δημοτικότητα της βασιλικής οικογένειας λόγω της πρόσφατης απελευθέρωσης της πόλης, είχε φθάσει στα ουράνια.

«Επί τη θέα της Ανάσσης- γράφει η “MAKEΔΟΝΙA”στις 30 Δεκεμβρίου 1912- το αναμένον πλήθος εν τη οδώ, εζητωκραύγαζεν ανακράζον “Zήτω η Βασίλισσα, ζήτω η σεπτή Μητέρα μας, ζήτω η Πριγκίπισσα Αλίκη. Ούτως εν μέσω συγκινητικών επευφημιών, το βασιλικόν όχημα εξηφανίζετο βαθμηδόν, φέρον τας μεγαλειότητας εις το προσκεφάλαιον άλλων ασθενών». (9)

Το Νοσοκομείο Δραγάση-Παλαιολόγου λειτούργησε από τις αρχές Δεκεμβρίου 1912 μέχρι αρχές με μέσα Φεβρουαρίου 1914, περίπου δηλαδή 13 με 14 μήνες, στους οποίους περιλαμβάνονται και δυο βαρύτατοι «πολεμικοί» χειμώνες.

Οι θάλαμοι του Νοσοκομείου είχαν πανηγυρική εμφάνιση. Ελληνικές σημαίες παντού, με τον «Διάδοχο Στρατηλάτη» και τον εθνικό θυρεό ανάμεσά τους, πινακίδες με πατριωτικά συνθήματα και βέβαια την εικόνα του Βασιλέως Γεωργίου.

Μεγάλα πανό, ήσαν αναρτημένα σε όλους τους θαλάμους με την επιγραφή «ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΔΡΑΓΑΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ» είτε «ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΔΡΑΓΑΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ- ΠΑΡ/ΜΑ Β΄ ΣΤΡΑΤ. ΝΟΣ/ΜΕΙΟΥ» (10). 

Στη διάρκεια του πολέμου και της αντίστοιχης λειτουργίας του Νοσοκομείου, σημειώθηκε έξαρση των πνευμονοπαθειών και διάφορες επιδημίες λοιμωδών νόσων, μεταξύ των οποίων χολέρας και τύφου.

Όπως προανέφερα το Νοσοκομείο προοριζόταν κυρίως για την περίθαλψη των τραυματιών του πολέμου και τη νοσηλεία ασθενών στρατιωτικών. Με την πάροδο όμως του χρόνου άρχισε να δέχεται και συμμάχους, σειδιαίτερο δε χώρο, νοσηλεύθηκαν και θεραπεύθηκαν 120 Σέρβοι στρατιώτες που έπασχαν από «εξανθηματικό (υπόστροφο) τύφο».

Ο χώρος αυτός ήταν απομονωμένος και σχεδόν απροσπέλαστος για την αποφυγή εξάπλωσης των μεταδοτικών νόσων.

Για την προσφορά αυτή του Δραγάση, ενημερώθηκε από τον αποσπασμένο στο Ελληνικό Επιτελείο συνταγματάρχη Μίλος Βάσιτς, ο Βασιλεύς της Σερβίας Πέτρος και μέσω του προξενείου στη Θεσσαλονίκη ανήγγειλε ότι «απονέμει παρασημοφορίαν» στον Δραγάση. (11)

Η προσπάθεια αντιμετώπισης του κινδύνου των λοιμωδών νόσων από ελληνικής πλευράς (μέσα στην οποία έχει οπωσδήποτε μερίδιο και ο Δραγάσης) ήταν εξαιρετικά αποτελεσματική και επιτυχημένη. Προσφυώς ειπώθηκε τότε ότι «Η ελληνική σύριγγα συναγωνίσθηκε επιτυχώς την ελληνική ξιφολόγχη». (12)

Την προσπάθεια του Δραγάση συνέδραμαν, εκτός από τον Αρχίατρο Αιγινήτη που προανέφερα και ο Αρχίατρος Χωματιανός, ο κ. Αναστασόπουλος, ο Αρχίατρος Μανούσος, Γενικός Επιθεωρητής των Στρατιωτικών Νοσοκομείων και άλλοι, οι οποίοι «είχον μετ’ αυτού ευτυχή συνεργασίαν».

Καθ’ όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του Νοσοκομείου, ο Δραγάσης εργαζόταν νυχθημερόν με ζήλο και αυταπάρνηση. Χειρουργούσε, θεράπευε, παρηγορούσε. Άγρυπνος επί μήνες, επέστρεφε τις νύχτες στο Νοσοκομείο για να παρασκευάσει τα φάρμακα της επιούσης, να συντηρεί σταθερή τη θέρμανση, να επιτηρεί τους βαρέως πάσχοντας, ενώ ο μοναδικός διαθέσιμος νοσοκόμος κοιμόταν. Η διαρκής παρουσία του στο Νοσοκομείο σ’ αυτές τις δύσκολες ώρες του Πολέμου, ήταν αρκετή να ανυψώσει σε απίστευτο βαθμό το ηθικό και των πλέον απελπισμένων και να βελτιώσει τη γενική κατάσταση.


Παράλληλα, τον ίδιο ζήλο και αυταπάρνηση επέδειξε η Ευγενία Καπνίστ. Εκτελούσε οποιαδήποτε εργασία, βρισκόταν παντού όπου χρειαζόταν, βοηθούσε τον Δραγάση ακόμα και στην παρασκευή των φαρμάκων που δεν ήταν δυνατό να προμηθευθούν από πουθενά. Ακαταπόνητη περιέθαλπε τους τραυματίες και τους ασθενείς και πέρασε δύο σχεδόν χειμώνες, παρήγορος άγγελος, στο πλευρό των νοσηλευομένων, χωρίς να λογαριάζει τον κίνδυνο να προσβληθεί από τις τόσες λοιμώδεις νόσους που την περιτριγύριζαν.

Ήδη δύο έφεδροι ανθυπίατροι που υπηρετούσαν στο Γ΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο, υπήρξαν θύματα της χολέρας από την οποία προσβλήθηκαν στην προσπάθειά τους να συνδράμουν τους πάσχοντας από αυτήν. (13)

Το «Νοσοκομείο Δραγάση» εξακολούθησε να λειτουργεί και μετά τη λήξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου, καθόσον υπήρχαν ακόμη τραυματίες και ασθενείς που δεν είχαν αποθεραπευθεί. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι: «….καθ’ ην στιγμήν όλοι οι Ερυθροί Σταυροί είχον απέλθει, αυτός μόνος (ο Δραγάσης) παρέμεινεν εξακολουθών το φιλάνθρωπον και επίπονον έργον του…..».

Στους 13 με 14 μήνες που λειτούργησε το «Νοσοκομείο», νοσηλεύθηκαν (εκτός από τους Σέρβους που αναφέρω παραπάνω), γύρω στους 2.000 τραυματίες και ασθενείς από τους οποίους, όπως γράφει ο Δραγάσης, «….1200 διεσώθησαν από βέβαιο θάνατο».

Για να λάβει κανείς ιδέα για το έργο που συντελέσθηκε στο «Νοσοκομείο», θα αναφέρω ενδεικτικά ότι καταναλώθηκαν 700 οκάδες πετρελαίου για να υπάρχει ζεστό νερό για τις ανάγκες του «Νοσοκομείου», 1.500 κιλά σιρόπια, 2.000 κιλά «αφεψημάτων», 20.000 κύπελλα καφέ, γάλακτος, τεΐου, βανίλλης και σοκολάτας, 25.000 κόνεις φαρμάκων, 6.000 κόνεις καταποτίων, 2.000 μέτρα γάζας και άλλα τόσα επιδέσμων, 500 κιλά βάμβακος, 250 κιλά οινοπνεύματος, 30 κιλά βάμματος ιωδίου, 300 οκάδες κονιάκ και άλλα.

Η Υγειονομική Υπηρεσία εξέφρασε δημόσια στον Δραγάση την ευγνωμοσύνη της Στρατιάς για τις υπηρεσίες που προσέφερε στο Έθνος.

Η Κόμισσα Ευγενία Καπνίστ μαζί με άλλες κυρίες και δεσποινίδες «…κρίθηκαν άξιες των μεταλλείων και των δύο πολέμων, λόγω της προσωπικής αυτών δράσεως εις την νοσοκομειακήν υπηρεσίαν…» και της απονεμήθηκε «Το Μετάλλιο Πολέμου» για τις υπηρεσίες της στη Μακεδονία. Στο Διάταγμα, δίπλα στο όνομά της, διαβάζουμε το όνομα της συζύγου του εθνομάρτυρα Μακεδονομάχου Παύλου Μελά, Ναταλίας Δραγούμη. (14)

Ο Πόλεμος τελείωσε, το Νοσοκομείο έκλεισε και ο Δραγάσης επιστρέφει στο Παρίσι.

Όμως ο Δραγάσης ποτέ δεν έπαυσε να προσφέρει αφιλοκερδώς στην Πατρίδα, στους αρρώστους, στους απόρους, στους κατατρεγμένους. Συνέχισε. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία…

1. Κ. Μπίρη «Αι Τοπωνυμίαι της Αθήνας και των Περιχώρων», Αθήναι 1971.
2. Δημοτολόγιο Δήμου Απολλωνίας Σίφνου, σελίδα 41, αριθμός εγγραφής 832.
3. εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» 29/11/1912, Αρ. Φύλλου 5486, σελίδες 6&7.
4. εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» 7/11/1912, Αρ. Φύλλου 5766, σελίδα 2.
5. Πληροφορία: Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
6. εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» 3/12/1913, Αρ. Φύλλου 6151, σελίδα 5.
7. υποσημείωση 6.
8. εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» 30/12/1912, Αρ. Φύλλου 436, σελίδα 2.
9. υποσημείωση 8.
10. Φωτογραφικό Υλικό.
11. υποσημείωση 8.
12. «Από το Οθωμανικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης του 19ου αιώνα στο σημερινό 424 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Εκπαιδεύσεως». Α. Διαμαντής, Π. Νταφούλης, Γ. Κωνσταντίνου, σελίδα 6, παράρτημα στο «Προσεγγίσεις», Άνοιξη-Καλοκαίρι 2011, τεύχος 80.
13. υποσημείωση 12.
14. εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» 24/8/1914, Αρ. Φύλλου 6411, σελίδα 5.

- Πρωτοδημοσιεύθηκε στις 01 Μαΐου 2013
- Καταχωρήθηκε στο ΕΠΕΤΕΙΑΚΟ ΤΕΥΧΟΣ ΕΠ' ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΩΝ 100 ΧΡΟΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΚΑΙ ΛΗΞΗ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ (1912 - 1913) στις σελίδες 299-307
- Επαναδημοσίευση 20 Οκτωβρίου 2020 
[προδημοσίευση μέρους ολοκληρωμένης μελέτης του ιδίου συγγραφέα για τον ιατρό Ι. Δραγάση]